Historia

Od wieków uzdrowisko

Między górami Czerszlą i Kiczerą, na granicy Żegiestowa i Andrzejówki, rozpoczyna się przygoda z wodą,  która dała początek bogatej historii żegiestowskiego zdroju. W czasach, kiedy oddalona  o 20 kilometrów  Krynica była już znana w Galicji ze swych wód leczniczych, mieszkaniec Muszyny Ignacy Medwecki, właściciel farbiarni płócien, w wolnych chwilach penetrował okoliczne nadpopradzkie wzgórza w poszukiwaniu rud żelaza bogatych w limonit i hematyt.  Wyrabiane z rud barwniki: żółty i czerwony, często wykorzystywał w swojej farbiarni. Przypadek sprawił, że Medwecki w 1846 roku  odkrył w Potoku Szczawnym  źródło bardzo silnie musującej kwaskowatej wody, które kipiało na środku płynącego potoku a otaczające go kamienie miały kolor rdzawobrunatny. Zaciekawiony, postanowił zbadać pochodzenie tego koloru, skierował potok nowym sztucznie przygotowanym korytem, chcąc oddzielić samo źródło. Podczas tych prac natrafił na kolejne źródło, od poprzedniego silniejsze, które w  niedalekiej przyszłości  nazwie Anna od imienia swojej ukochanej żony Anny, córki Tomasza Sowińskiego i Marii z domu  Kmietowicz. 

Anna

Przypuszczając, że odkryta woda może mieć na wzór krynickich źródeł właściwości lecznicze, zakupił okalające źródło grunty od okolicznych chłopów. Po zagospodarowaniu terenu i ujęciu odkrytych źródeł  w drewniane cembrowiny Medwecki zlecił dokładne zbadanie wody. Pierwszego rozkładu chemicznego wód ze źródeł Maria, Anna i Antonina dokonał prof. Karol Fryderyk Mohr. Wyniki tych badań zostały opublikowane w 1847 roku. Chemiczny rozbiór wody wykazał, że jest to  bardzo silna szczawa ziemno-żelazista,  posiadająca wszystkie cechy wód leczniczych. Badania utwierdziły Medweckiego w przekonaniu o trafności podjętej decyzji.

Po wybudowaniu łazienek i paru domów mieszkalnych otworzył zakład zdrojowy. Sława i skuteczność wód żegiestowskich zaczęła się rozchodzić i choć dojazd do zakładu był utrudniony, zjeżdżało do niego coraz więcej gości, zwabionych skutecznością wody oraz urokliwym nadpopradzkim krajobrazem.

Podróż do wód

Dla przykładu, podróż z Krakowa do zakładu trwała około dwóch dni. Jechało się zaprzęgiem konnym, drogą przez Nowy Sącz do Krynicy i dalej przez Muszynę wzdłuż brzegów Popradu do Żegiestowa. W zapisach z pierwszych lat  funkcjonowania zakładu, wśród odwiedzających znajduje się wiele nazwisk polskiej arystokracji. Świadczy to z jednej strony o obywatelskim odnoszeniu się przodujących sfer polskich do krajowych uzdrowisk, z drugiej o uznaniu, jakim darzono zakład Medweckiego. Do jego rozsławienia przyczynili się m.in. pisarze Władysław Ludwik Anczyc, Ignacy Kraszewski, Józef Łepkowski – rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, a przede wszystkim Józef Dietl, lekarz, pionier polskiej balneologii.

Zwiedzając zakład w roku 1857 prof. Skobel, tak się o jego położeniu wyraża: „Jakaż to różnica pomiędzy tym uroczym obrazem, a widokiem jałowych smutnych gór, pomiędzy któremi było zdrojowisko krynickie…”.

Dziewiętnastowieczny kurort

W czasach pobytu prof. Skobla w zakładzie zdrojowym funkcjonowało pięć  budynków drewnianych: dom Biały z czteroma  pokojami i jedną kuchnią, budynek  Resteuracyja  o  szesnastu  pokojach i trzech kuchniach, Szwajcarski o pięciu  pokojach i jednej kuchni – wymienione budynki zostały rozebrane, a na ich miejscu w 1877 roku wzniesiono Dom Zdrojowy oraz pierwszy deptak w uzdrowisku. Pozostałe obiekty to  Łazienki o trzech pokojach i szesnastu wannach oraz willa Potok o dziewięciu pokojach i dwóch kuchniach.  Oprócz majątku Medweckich w zdroju znajdował się prywatny budynek bogatego Węgra Hensla, który, oczarowany pobytem w zakładzie, odkupił od Medweckich parcelę i wybudował dom na własne potrzeby.

Medweccy z każdym rokiem rozbudowywali zakład, wznosząc coraz to większe i ładniejsze wille. W następnych latach powstały: Alojzówka o dwudziestu pokojach i dwóch kuchniach, willa Popielata o dziewiętnastu pokojach oraz Karolówka z piętnastoma pokojami i dwoma kuchniami. Kiedy w roku 1864 prof. Józef Dietl zwiedzał uzdrowisko, domy zakładowe sięgały poza Alojzówkę do drogi biegnącej w kierunku Muszyny. W miejscu, gdzie później stanęła  dolna restauracja  tzw. Hotel,  była kręgielnia. Część prowadząca do dzisiejszego przystanku kolejowego była niedostępna, gdyż stok góry schodził tu aż do Popradu.

Butelkowanie wody Anna

Tuż po uruchomieniu zakładu Medwecki zaczął wodę ze źródła Anna butelkować. Wysyłał ją do większych miast Galicji i Królestwa Polskiego. Początkowo skrzynie z butelkami spławiano Popradem, a po uruchomieniu kolei tarnowsko-leluchowskiej w 1876 roku ekspedycja odbywała się na stacji w Żegiestowie. Zapotrzebowanie na wodę ciągle wzrastało, a jej sprzedaż w szczytowym okresie osiągnęła liczbę 100 tys. butelek rocznie. Sprzedaż butelkowanej wody zakończono  pod  koniec I wojny światowej.

W 1883 roku, na pięć lat przed śmiercią,  schorowany Ignacy Medwecki  powierza prowadzenie zakładu jednemu z synów, Karolowi, który wspólnie z wujem Alojzym przejmuje dalszą rozbudowę uzdrowiska. W latach 1867-68 doc. dr Adolf Aleksandrowicz przeprowadza dokładny i wszechstronny  rozbiór chemiczny wody leczniczej ze źródła Anna, w następstwie jego badań powstaje szereg prac naukowych o żegiestowskiej wodzie,  które rozsławiają jej właściwości wśród mieszkańców Galicji, Węgier i Królestwa Polskiego. Popularność najsilniejszej w Europie szczawy żelazistej spowodowała, że zainteresował się nią  profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr Karol Olszewski, który opracował dla Medweckich innowacyjny sposób butelkowania żegiestowskiej wody, zwany „igiełkowym”.

Rozwój uzdrowiska

Z chwilą rozpoczęcia budowy kolei tarnowsko-leluchowskiej, sądząc słusznie, że zakład  ma szanse na szybki rozwój, Medweccy  przystępują do wznoszenia nowych willi. W 1875 r. budują Karczmę – późniejszy sklep, willę Wodospad, a w 1876 willę Hotel. W  ramach wymiany gruntów na potrzeby budowy linii kolejowej  zakład uzyskał dojazd od dworca, wygodne zejście do rzeki  oraz podmurowanie  dla łazienek nad brzegiem Popradu, a także grunty z lasów komunalnych na zboczach Czerszli.  W 1877 na miejscu dawnych domów  Białego,  Szwajcarskiego i Resteuracyji powstał Dom Zdrojowy, usytuowany na źródle Anna, oraz deptak. W następnym roku wzniesiono  piętrową – nie istniejącą dziś willę Karolówka, a w  roku 1882 wybudowano pensjonat Żegotka, który w chwili obecnej jest najstarszym budynkiem zdrojowym –  w roku 2020  rozpoczęto  jego gruntowną  modernizację.

Budowa linii kolejowej

Za czasów Karola Medweckiego Żegiestów-Zdrój stał się prawdziwym kurortem, za jego staraniem uzdrowisko otrzymało stałą aptekę, pocztę i telegraf. Złoty okres rozwoju uzdrowiska datuje się od otwarcia linii kolejowej, która została uruchomiona 18 sierpnia 1876 roku w 46. rocznicę urodzin cesarza Franciszka Józefa I. Dworzec kolejowy z w Żegiestowie-Zdroju został wyposażony w budynek, który z niewielkimi zmianami zachował się do dzisiaj. W tych czasach ogromną zasługą  było wybudowanie łazienek mineralnych  i wyposażenie ich  w nowoczesne wanny systemu Schwartza, w których  używano pary wodnej do ogrzewania kąpieli. W 1887 roku przeprowadzono analizę sprawdzającą skład chemiczny wody leczniczej ze źródła Anna, którą wykonał w 1888 roku prof. Olszewski.

Śmierć Karola Medweckiego

Po śmierci Karola Medweckiego,  majątek zakładu przejmuje wnuk Ignacego Medweckiego,  inż. Julian Krynicki, który znacznie przyczynia się do podniesienia rangi uzdrowiska. Jego działania zostały uwieńczone sukcesem, gdyż ilość kuracjuszy doszła do najwyższej, od początku istnienia zakładu. Starając się o rozszerzenie uzdrowiska, Krynicki nabył od wsi Żegiestów pastwiska i cały stok góry aż do stacji, zbudował magazyny i pomieszczenia dla służby, nową willę Pawilon, altanę dla muzyków oraz zbiorniki betonowe na wodę do kąpieli mineralnych.  W 1899 roku pożar dwóch najlepiej umeblowanych pensjonatów Żegotki i Karolówki, oraz pęknięcie  zbiornika betonowego z woda mineralną  tuż przed nowym sezonem, podkopały egzystencję Juliana Krynickiego. W 1906 roku, żegiestowski zakład odkupili wspólnicy, ks. prof. Michał Żyguliński i Stanisław Więckowski z żoną Wiktoryną. Nowi właściciele starali się usilnie o rozwój zakładu zdrojowego. Odbudowali strawione pożarem pensjonaty: Żegotka i Karolówka.

Więckowski wzniósł pierwszy w tej części uzdrowiska, przy drodze z przystanku kolejowego, pensjonat nazwany od swego imienia Stanisławówka. Zasługą wspólników było wybudowanie oświetlenia, wodociągu i częściowo kanalizacji. Dzięki tym wysiłkom i racjonalnej modernizacji Żegiestów-Zdrój  zaczął podnosić się z upadku, a frekwencja kuracjuszy  wzrosła.

Kościół zdrojowy

W 1907 rozpoczęto i po roku zakończono budowę, położonego pięknie na zboczu Czerszli, kościoła zdrojowego pw. św. Kingi wg projektu Jana Zawiejskiego. Kolejnym trudnym okresem dla Żegiestowa-Zdroju były lata I wojny światowej. Choć uzdrowisku udało się szczęśliwie uniknąć okupacji wojsk carskich, to wywołany przypadkowo przez żołnierzy węgierskich kolejny pożar strawił kilka okazałych budynków. Wojna paradoksalnie przyniosła dla uzdrowiska coś dobrego. Z rozkazu komendy wojsk austriackich  wycięto nad tunelem kolejowym duży obszar lasu, odsłaniając najpiękniejszy widok na  przełom Popradu, tworzącego w tej okolicy jakby dwa półwyspy, tak zwane Łopaty: Polską i obecnie Słowacką. Lata wojny oraz ogólny upadek materialny odbiły się też na właścicielach uzdrowiska. Kiedy w pierwszych latach po odrodzeniu państwa polskiego rozpoczął się ogromny kryzys, zmuszeni byli sprzedać ten uroczy zakątek za bezcen.

Niepodległość

Po 123 latach zniewolenia Polska odzyskała upragnioną wolność. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości panował ogromny entuzjazm i pełne optymizmu oczekiwanie na lepsze życie w wyzwolonej Ojczyźnie. Inteligencja starała się wypełniać większość nałożonych na nią ogólnonarodowych zadań, tworząc w miarę możliwości polski samorząd, wreszcie biorąc udział w ruchu niepodległościowym, formułując i realizując postulat wolnego państwa polskiego. Wykształciły się elity majątkowe inteligencji, silnie powiązane rodzinnie i towarzysko z bogatą burżuazją i ziemiaństwem.  W 1920 roku uzdrowisko nabyła spółka, złożona z sześciu udziałowców. Na początku, częste zmiany wspólników nie były korzystne dla zakładu. Dopiero gdy właścicielem większej części udziałów stał się  Andrzej Krukierek, zaczął zakład zdrojowy podnosić się powoli. Po raz kolejny uzdrowisko otrzymało kolejną szansę na rozkwit, a trud, jaki włożyli Ignacy i Karol Medweccy, nie został zmarnowany, Żegiestów-Zdrój trafił w ręce wizjonerów i ludzi czynu.

Status uzdrowiska

W grudniu 1923 roku Żegiestów-Zdrój na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów otrzymał status uzdrowiska, mającego znamię użyteczności publicznej. W latach 1924-29, dzięki uzyskaniu preferencyjnych dotacji i kredytów ze Skarbu Państwa, spółka przystąpiła na szeroka skalę do rozbudowy uzdrowiska, zmieniając jego styl architektoniczny ze szwajcarskiego na modernistyczną architekturę, odbieraną przez projektantów jako nowoczesna, dostosowana do oczekiwań użytkowników. W szybkim czasie powstały budynki,  charakteryzujące się prostotą, pozbawione dekoracji, robiące wrażenie domów pudełek i domów okrętów, o płaskich dachach i dużych oknach. Powstała infrastruktura techniczna, zaprojektowana na potrzeby nowoczesnego zdroju, z własną elektrownią oraz kanalizacją.

Nowe Łazienki Mineralne

W 1924 roku wzniesiono nowe Łazienki Mineralne, dla których dwa lata później wykonano odwiert wody leczniczej, bardzo silnej szczawy żelazisto-magnezowo-wapniowo-sodowej. Na cześć Jędrzeja Krukierka nazwano zdrój Andrzej – odwiert  był eksploatowany do 1972 roku.

Zasypano parów, o czym marzył Julian Krynicki, i uzyskano przez to duży deptak, którego brak stale dawał się odczuwać. Ogromnym sukcesem spółki było ukończenie budowy w 1929 roku gmachu Domu Zdrojowego, zbudowanego według projektu uznanego architekta  dr Adolfa Szyszko-Bohusza, profesora Akademii Sztuk Pięknych. Nowy budynek  stał się centralnym ośrodkiem w Żegiestowie-Zdroju, pełniąc funkcje uzdrowiskowe, kulturalne i gastronomiczne. W roku 1932 dokonano analizy chemicznej zdrojów Anna, Andrzej oraz zdroju Sulin leżącego po stronie czechosłowackiej tuż nad brzegiem Popradu. Rozbiorów chemicznych  dokonał dziekan Akademii Górniczej w Krakowie prof. dr Wilhelm Staronka. Tak znaczący rozwój wpływa na nasilenie przyjazdów letników i kuracjuszy.

Nowoczesne uzdrowisko

Kurort staje się modnym i godnym inwestowania miejscem. W latach trzydziestych XX w. powstało wiele nowych nowocześnie zbudowanych prywatnych pensjonatów. Znany krakowski adwokat, udziałowiec spółki dr Adolf Urban, wybudował luksusowy pensjonat Warszawianka,  pensjonat Zamek został wzniesiony przez emerytowanego  pułkownika  Edwarda Wojdatta, Pensjonat Polonia wybudowała pani Ondruszkowa, natomiast pensjonat dietetyczny Sanato wybudował dr med. Piotrowski, a willę Elżka pani Niedźwiecka. Wszystkie pensjonaty wzniesiono w pobliżu przystanku kolejowego na słonecznych stokach Czerszli. Z drugiej strony zdroju, u podnóża Kiczery, wzdłuż muszyńskiej drogi wybudowano pensjonaty: Światowid pana Olszewskiego  i Malutką pana Damse. Willę Biały Orzeł wybudował  poseł na Sejm II RP, były prezydenta Lwowa inż. Jan Brzozowski. W 1929 roku rozpoczęto budowę kolejnego gmachu, który w późniejszych czasach nazwano Prometeusz; właścicielem był lekarz zdrojowy  Ludwik Kotulski, budowa budynku doczekała się ukończenia dopiero w roku 1960.

Bronisława Styfia

W parku zdrojowym w pobliżu kościoła zdrojowego,  rodzina Krukierków wybudowała willę Orlątko, która jest jedynym drewnianym budynkiem w uzdrowisku. Niezbyt szczęśliwie usytuowano Dom Zdrojowy, który swym masywem i poprzecznym ułożeniem zamknął architektonicznie urokliwą kotlinę Szczawnego Potoku. Zniszczeniu uległa willa Alojzówka, strawiona doszczętnie pożarem; w jej miejscu powstało boisko i plac zabaw dla dzieci. Do rozkwitu uzdrowiska przyczynili się również odwiedzający go goście. Dzięki staraniom Bronisławy Styfii wybudowano na wzór Krynicy w parku, tuż nad deptakiem  w roku 1933 pomnik z figurą Matki Bożej. 

Łopata Polska

W odległości 2 km od centrum uzdrowiska znajduje się półwysep utworzony przez zakola Popradu, Łopata Polska. Na początku XX w. cała była pokryta lasem, łąkami i polem ornym, jedynie małe zabudowanie gospodarcze  znajdowało  się przy  samym zejściu  na równinę. Na początku lat trzydziestych na tym malowniczym skrawku ziemi, otoczonym z  trzech  stron pętlą Popradu, wybudowano sanatorium dla księży greckokatolickich, nazywane Księżówka oraz  Pensjonat Irena, postawiony w 1932 roku przez adwokata z Rozwadowa, dr Jana Jaroszewskiego, który jako działacz niepodległościowy był współtwórcą Republiki Tarnobrzeskiej, mało znanego wydarzenia Niepodległej Polski. Willę Wanda wybudował dla swej córki poseł II RP Jan Chojnicki-Dzieduszycki, Willa Rydz powstała dzięki zaangażowaniu Stanisława Janika. W willi Alojzówka w latach 30. XX w. urządzono strażnicę Straży Granicznej. W lesie na Łopacie Polskiej obok domu ogrodnika, obecnie Domek Krysi co roku rozbijali swoje namioty  harcerze z Chrzanowskiego hufca.

Lekarze zdrojowi

Frekwencja kuracjuszy zwiększyła się po rozbudowaniu i urządzeniu zakładu bardzo znacznie. Zakład od 1931 roku rozpoczął przyjmowanie gości również w sezonie zimowym, a w roku 1934 bawiło w uzdrowisku blisko 4000 osób. Zwiększyła się liczba lekarzy zdrojowych; byli to: dr. Stanisław Jaugustyn,  Ludwik Kotulski, posiadający zakład elektroterapeutyczny Ludzimił Marzec i Ludwik Piotrowski.

Wiktor – nowoczesny hotel

Na Łopacie Polskiejw 1936 roku rozpoczęto budowę nowoczesnego, komfortowego  gmachu, domu wypoczynkowego dla  pracowników umysłowych koncernu naftowego Małopolska, na cześć prezesa koncernu Wiktora Hłasko obiekt nazwano Wiktor. Budynek uruchomiono w 1937 roku, na  dwa lata  przed wybuchem II wojny światowej.

Gmach zaprojektowali znani lwowscy architekci: profesorowie Bagieński i Wardzała. Architektura domu wczasowego Wiktor to mocny końcowy akcent w dziedzinie projektowania modernistycznych obiektów wypoczynkowych w II Rzeczpospolitej. Wspaniała bryła budynku stała się sztandarowym dziełem architektury Polski międzywojennej. Obecnie budynek pełni funkcję uzdrowiskową pod nazwą Wiktor – Cechini Medical & SPA. Budynek  jest własnością rodziny Cechini, która w 2011 roku pieczołowicie odrestaurowała budynek, który jest jednym z najcenniejszych zabytków Żegiestowa-Zdroju.

Lata wojny

Wybuch II wojny światowej i okupacja skutkowały zaprzestaniem działalności uzdrowiskowej na dekadę. Okres ten był czasem grabieży i dewastacji majątku spółki oraz właścicieli pensjonatów. W październiku 1939 roku w wieku 69 lat umiera  prezes, główny akcjonariusz spółki Żegiestów Zdrój, Jędrzej Krukierek. Podczas okupacji najważniejsze  budynki w Żegiestowie-Zdroju zmieniły swoje przeznaczenie. Dom Zdrojowym został przeorganizowany na ośrodek szkoleniowy dla młodzieży niemieckiej zrzeszonej w Hitlerjugend. W latach 1941-43 zmienił swoją funkcję użytkową na szpital wojskowy, który w ostatniej fazie okupacji na szkołę policyjną SS dla Polaków kolaborujących z okupantem niemieckim. Nowoczesny Wiktor tak bardzo spodobał się niemieckim dygnitarzom NSDAP, że postanowili wykorzystać budynek na szkołę partyjną oraz miejsce wypoczynku. W okresie okupacji Wiktor nazywany był Domem Goeringa.

Nacjonalizacja

W 1947 roku na podstawie  ustawy z 3 stycznia 1946 roku większość przedsiębiorstw prywatnych została w Polsce znacjonalizowana. Los nie oszczędził właścicieli uzdrowiska, którym odebrano nieruchomości na prawie 70 lat. Po zakończeniu działań wojennych w budynku domu wczasowego Wiktor uruchomiono dom dziecka dla sierot Powstania Warszawskiego. Od 1950 roku datuje się wznowienie działalności uzdrowiskowej przez państwowe instytucje uzdrowiskowe oraz zakłady pracy. Po wielu latach zastoju ponownie w uzdrowisku pojawili się kuracjusze. Uzdrowisko w latach sześćdziesiątych XX w. dzięki prof. Julianowi Aleksandrowiczowi  zyskało nowy profil leczniczy, związany z leczeniem chorób układu sercowo-naczyniowego. W latach osiemdziesiątych XX w. przyjeżdżało tu rocznie ok. 15 000 osób.

Początek XXI wieku

W 2015 roku spadkobiercy udziałowców spółki z okresu międzywojnia po wieloletnich staraniach odzyskali majątek, który następnie sprzedali  rodzinnej spółce braci Stanisława i Józefa Cechini. Rozpoczął się nowy rozdział w pełnej wzlotów i upadków historii  Żegiestowa-Zdroju. W 2020 roku oddano do użytku pieczołowicie odrestaurowaną Pijalnię Zdrojową  ze źródłem Anna. Zagospodarowano otoczenie Szczawnego Potoku, który jest niemym świadkiem wydarzeń zapoczątkowanych przez  Jakuba Ignacego  Medweckiego.